Ondanks dat zand in de ligboxen een vanouds bekend systeem is, is er opvallend weinig onderzoek naar gedaan. De aanhangers zijn al veel malen gehoord in de pers maar geven een eenzijdig verhaal. Een nieuwe ontwikkeling in de veehouderij is de vrijloopstal die gepropageerd wordt als diervriendelijk, maar het predicaat milieuvriendelijk nog moet verdienen. Als leverancier van koematrassen, zult u zeggen, ben ik bevooroordeeld. Dat is natuurlijk ook zo, maar juist daarom leek het mij goed om de voor en tegen argumenten nog maar eens samen te vatten. Het lijkt er namelijk op dat in artikelen en andere publicaties zand als zaligmakend wordt neergezet. Ik concludeer dat de verhalen over zand met een korreltje zout genomen moeten worden.
Veel van dit verhaal heb ik ontleend aan een recent artikel van Jack Rodenburg, verbonden aan OMAFRA (Ministerie van landbouw en voeding in Ontario) en bovendien hebben we zelf een vergelijkend onderzoek in 2008 in Nederland onder gebruikers van zand, zaagsel en matrassen gedaan. Vandaag de dag zullen melkveehouders die willen bouwen toch de optie om zand in de boxen te doen de revue laten passeren. Hierbij komt de controverse die er heest over deze toepassing al snel naar voren. Het enige waar iedereen het over eens is , is dat zand wat voordelen heeft, maar ook duidelijke nadelen. Bovendien moet zand als systeem objectief vergeleken worden met de laatste gegevens over koematrassen en laten we wel wezen, niet meer met de koematrassen gevuld met rubberkorrels van inmiddels 15 jaar geleden.
De waarde van zand
Één van de voordelen die boeren wel naar voren brengen is dat zand in de boxen een lager aantal gevallen geeft van klinische mastitis veroorzaakt door bijvoorbeeld E.Coli en omgevingsstreptokokken. Er is geen onderzoek dat dit argument ondersteunt of aantoont, toch klinkt het wel logisch omdat op zand geen organisch materiaal wordt gebruikt en dus minder een voedingsbodem voor de bacteriën is.
De waarde van totaal koe comfort
Dit is wat bedrieglijk omdat organisch materiaal afkomstig van mest en of melk wel degelijk aanwezig is en als voedingsbodem kan dienen en oorzaak van besmetting kan zijn. Boeren claimen ook wel dat hun celgetal naar beneden ging toen ze op zand overstapten, maar recent onderzoek uit Wisconsin op een aantal nieuwere stallen kon niet aantonen dat er verschillen in celgetal waren tussen bedrijven met zand of koematrassen.Het is misschien zo dat het tankmelk celgetal niet zo’n goede maat is voor de invloed van zand op mastitis veroorzaakt door omgevingsbacteriën. Schoon zand is misschien maar een deel van de oplossing het is natuurlijk geen antwoord op slechte melkers gewoontes, ventilatie en hygiëne in de stal. Toch is het verrassend dat in onderzoek geen verschil kon worden aangetoond, terwijl er soms sterke verhalen verteld worden. Een voordeel van zand is zeker de afname van dikke hakken, schaafwonden of kale plekken. Veldonderzoek in Ontario toonde aan dat 9% van de koeien in meer of mindere mate dikke hakken hadden en er nog met kale plekken, terwijl dit bij zand niet voorkwam.
Producenten zeggen ook dat koeien meer grip hebben in de looppaden. Zij zeggen dat dat dit leidt tot minder blessures en betere zichtbaarheid van de tocht. Samen met de betere grip lijkt het alsof er een gelijkmatigere slijtage is van de klauwen. Ook hier is geen onderzoek dat deze claims kan staven, maar ervaring zegt dat er minder klauw bekappen nodig is.
Voorstanders van zand zeggen ook dat zandbedden comfortabeler zijn. Onderzoek steunt deze claim niet. Een gepubliceerd onderzoek vergeleek 7,5 cm zand op een kleilaag met een matras en de koeien gaven de voorkeur aan de matras. Een goed ontworpen stal heeft zeker een bed van 20 – 25 cm zand en er zijn weer geen studies die een vergelijking hebben gemaakt tussen deze diepte zand en moderne koematrassen.
Deutsche Landwirtschafts gesellschaft
DLG (Deutsche Landwirtschafts gesellschaft) onderzoek dat wordt gedaan bij de certificering van koematrassen toont aan dat koeien 12- 14 uur in de boxen liggen, dat betekent ook dat koeien in zand boxen niet meer tijd doorbrengen dan in boxen met koematrassen. Hoe dan ook zandboxen worden door koeien goed aangenomen en het comfort niveau moet dus wel adequaat zijn.
Laten we vooral beginnen met te zeggen dat de kwaliteit van matrassen sterk is verbeterd bij sommige leveranciers althans. Het is wel duidelijk dat de oude toplagen van matrassen na verloop van tijd zeer ruw werden en het gebruikte rubbergranulaat inzakte en erg hard werd. Onderzoek laat zien dat naarmate de tijd verstrijkt de indrukbaarheid van dit soort matrassen sterk minder wordt en de vervorming groter. Latex platen onder een soepele rubbertoplaag geven een veel beter en blijvend comfort niveau. Moderne matrassen hebben een sterke soepele rubber bovenlaag en een latex binnenwerk. DLG onderzoek laat zien dat deze materialen weinig slijtage vertonen en laten we het wel benadrukken een echte latex onderlaag behoudt vorm en elasticiteit in de loop van de jaren. Dus behoud van comfort.
Ervaring leert ook dat het zaagsel verbruik op deze matrassen minimaal kan zijn. Matrassen die in de loop van de jaren hard geworden zijn vragen om een behoorlijk zaagselbed. Er is helaas geen duidelijkheid met welke matrassen zandbedden worden vergeleken. Op zichzelf weten we dat onderzoek door de DLG aantoont dat koeien gemakkelijk 12-14 uur op een rubber/latex matras blijven liggen. Zandbedden scoren op dit vlak niet hoger. Onderzoek van de universiteit van Nebraska in de VS toont aan dat koeien die per dag 14 uur rusten de meeste melk geven. Deze dieren verdoen weinig tijd in de gangpaden. Zij belasten hun beenwerk minder, de doorbloeding van het uier is beter en er is meer tijd om te herkauwen. Wie een overvolle stal heeft, weinig capaciteit in de melkstal en zijn koeien te ver laat lopen of te lang opsluit in de wachtruimte doet zichzelf en het dier tekort. In die proef kregen koeien die normaal 9 uur rustten nu 12 uur rust. De melkproductie steeg met 4 kilo per dag.
Om terug te komen op de invloed van zaagsel op de matras zien we dat er vele kwaliteiten zaagsel zijn. Een dun laagje ‘fout’ zaagsel (niet droog, niet fijn, stukjes hout en splinters bevattend) kan al snel op elk oppervlak als schuurmiddel gaan werken en hoewel hier ook geen onderzoek is, leidt het geen twijfel dat zelfs de kleinste stukjes hout en splinters de huid snel irriteren, ontstekingen en zwellingen kunnen veroorzaken. Ook hier geldt goedkoop is duurkoop, beter minder zaagsel van een goede kwaliteit dan veel en goedkoop. Geen zaagsel is beter dan ‘fout’ zaagsel. Op matrassen is dat een waarheid als een koe, dus op goede matrassen weinig zaagsel gebruiken maar wel de fijnste kwaliteit. Er is tenslotte geen behoefte aan extra comfort vanuit het zaagsel. De functie van dit product is alleen absorptie en die kan ook worden verbeterd met een stal hygiëne product als Staldren of Brize of een mengsel daarvan met zaagsel. De boxvloer constructie is goedkoper bij zand omdat er geen matras nodig is en minder beton. De kosten van zand ten opzichte van zaagsel of stro zijn natuurlijk ook laag. De tijd dat men zei dat stro of zaagsel vrijwel gratis was is wel voorbij er zit heel wat geld opgesloten in een vracht zaagsel. De arbeidskosten voor het opslaan uithalen en inbrengen van stro of zaagsel zijn ook aanzienlijk, bovendien zijn er mechanisatie kosten. Investering en kosten bij zand De economie rond zand is in het geheel niet positief. Uitgebreide investeringen zijn nodig voor de verwerking van de mest met het zand, scheiding en opslag om niet te spreken van de extra slijtage van beton, machines en uitrusting.
De investering in een goede matras is niet erg groot en wordt snel terug verdiend middels de besparing op het zaagsel, om nog niet te spreken van de arbeidsbesparing. Eigen onderzoek laat zien dat de strooiselkosten bij zandboxen of een koematras vergelijkbaar zijn, zeker als je in beschouwing neemt dat je voor het inbrengen van zand wel een strooier nodig hebt. Het volstaat natuurlijk in het geheel niet om alleen de strooisel kosten te vergelijken. Het vereist veel meer energie en een veel hogere mate van mechanisatie om gemiddeld 10-15 kg zand per dag in de boxen te brengen en niet te vergeten af te voeren. Diepstrooisel boxen kennen de hoogste strooiselkosten die soms wel een factor 4 hoger liggen dan bij zand en de koematras. Als arbeid geen rol speelt is diepstrooisel misschien een alternatief, maar bij wie is dat nog zo? Ook bij diepstrooisel geldt dat een koe in dit type box niet meer tijd doorbrengt dan op een matras van goede kwaliteit.
Stalontwerp bij zand
Stalontwerp en management van zandbedding vraagt nauwkeurigheid en aandacht voor details. Zandboxen zijn voor stallen die onderkelderd zijn bij voorbaat al ongeschikt. Doordat het zand naar de bodem zinkt, zal het erg lastig worden om dit te verwijderen. Er zijn dan ook weinig tot geen bedrijven die dit systeem in werking hebben door de vele problemen die het oplevert. Ook oudere stallen die gerenoveerd worden of uitgebreid, zullen geen zandboxen in de stal kunnen plaatsen. De ligbox moet een rand hebben van 15 –20 cm met een afgeronde top en een hellingsgraad van 45 graden naar binnen om er zeker van te zijn dat er altijd zand ligt tussen de opstaande koe en de rand. De bodem van de box moet altijd 15 – 20 cm beneden de rand zijn, zodat er altijd 15 cm zand in de box ligt. De meeste mensen vullen de box weer zodra er 2,5 – 5cm ruimte is tot aan de rand. De boxen zijn van standaard afmetingen voor Nederlandse begrippen, dus vanaf 115 cm. Er wordt meestal geen knieboom gebruikt en de nekrail is afgesteld op 122 cm boven de betonnen rand. Daardoor zit de nekrail relatief laag als er zand is bijgevuld. Omdat zand onregelmatig wordt aangevuld hebben de boxen veel helling en een lage nekrail als er zand wordt opgebracht en dit verandert tot een vlakke stal, met zichtbare rand en een hoge nekrail na een paar dagen gebruik. Omdat de configuratie dus voortdurend verandert is dit nogal eens vervelend en is het onmogelijk om een knieboom te gebruiken. Koeien werken dagelijks gemiddeld 20 – 25 kg zand naar buiten de box als het zand niveau boven de rand is en ongeveer 10-15 kg als het beneden de rand is.
Het is gebruikelijk om met een mini loader de boxen te vullen met ongeveer een schep per box. Dat kan alleen als de gangen breed genoeg zijn om te draaien. Middelgrote machines hebben minstens 3 meter nodig om te draaien. Je hebt een relatief lange bak nodig om het zand voorin de box te storten om verder werk te vermijden. Zand moet gemiddeld ongeveer elke 3 tot 4 weken worden aangevuld en tot minstens 15-18 cm boven de rand. De koeien werken een hoop zand naar buiten op dat moment, maar ook de mest in die fase. Stallen met een zand niveau onder de betonnen rand worden steeds moeilijker schoon te maken, dus regelmatig vullen en onderhoud is noodzakelijk. De box moet nog steeds dagelijks worden nagelopen en schoongemaakt. Het zand gelijk harken en losmaken is ook nodig om het comfort te behouden. Een hulpmiddel daarbij kan een hark zijn gemonteerd aan de zijkant van de bak van de loader. Het is arbeidsintensief om zand bij te vullen en gelijkmatig op te brengen. Mechanisatie van dit werk betekent al snel een investering van 20.000 euro, daarbij wordt het gewicht van machine en zand al snel een paar ton en meer, waarmee met de bouw van de stal, dan wel de vloer, en sommige met roosters afgedekte kanalen, wel degelijk rekening moet worden gehouden. Mechanisatie van dit werk betekent natuurlijk wel dat er vaker zand opgebracht kan worden en de box dus wat minder hoog wordt afgevuld, hetgeen weer wat besparend werkt, zonder dat het koe comfort minder wordt. Soms worden er om zand te besparen elementen in de box gebracht, de goedkoopste zijn hele en halve autobanden, die wel goed vast moeten komen te liggen anders graven de koeien ze uit. Er is ook een mat, of een kunststof rooster, die dan afgedekt wordt door ca. 10 cm zand, of een zandbasis afgedekt met een polyester doek waar weer 10-15 cm zand op ligt.
Zand dat wordt gebruikt moet schoon zijn en vrij van klonten en stenen, die scherp kunnen zijn en in de hoeven terecht kunnen komen. Niet al het zand is bruikbaar omdat we natuurlijk geen harde laag willen bij indroging en geen modder bij vocht. Eisen stellen betekent wel extra kosten. Heel fijn zand blijft aan het uier hangen, om dit zand voor het melken te verwijderen is een vochtige doek nodig (één per koe). Desondanks en net zo als op het strand komt het zand overal, inclusief de filters, melktank, vacuümpompen, wasmachine etc. Dus houd rekening met extra slijtage, juist ook van de wasmachine nodig voor het wassen van de doeken.
De mestafvoer en scheiding van het zand is de grootste uitdaging op bedrijven met zand in de boxen. In de stal is een schuif op de loader of trekker de simpelste oplossing. Er is wat meer slijtage aan de vloer en schuif dan gebruikelijk, maar met een rubberen schuif is dit geen groot probleem. Mechanische mestschuiven zullen een spoor in het midden van de vloer slijten, daar waar de kabel of ketting loopt. Bij het storten van de vloer kunt u hiermee rekening houden en vermijden dat de vloer wordt doorgezaagd, maar zelfs dan moet deze groef elke 5-6 jaar opgevuld worden met beton. Veel bedrijven met zandboxen vervangen kabels van de mestschuiven jaarlijks. Ondanks deze kosten is hun ervaring met kettingen nog slechter, omdat deze meer slijtage aan de vloer veroorzaken en niet veel langer meegaan dan een kabel in dit geval. Spoelen van de vloer vereist een helling van 2-2,5% om het zware zand in de spoelvloeistof te blijven bewegen. Realiseert u zich wel dat 2% helling in een stal van 100 meter al 2 meter verval is. Wachtruimtes worden aan de achterkant voorzien van een afvoerkanaal om het water op te vangen en af te voeren. Het zand bezinkt hier al snel en moet soms met de hand worden verwijderd. Tractoren of loaders kunnen de mest en het zand afvoeren en soms direct naar de opslag, maar mestschuiven brengen de mest naar een afvoerkanaal in het midden of aan het eind van de stal, dit kanaal zal geleidelijk aan vol raken tenzij het is voorzien van een spoelsysteem of ander manier van afvoer, als een ketting systeem, waar weer met de nodige slijtage rekening gehouden moet worden. Een helling in dit kanaal helpt natuurlijk, maar om kosten te besparen wordt de opslag dan dicht bij de stal gesitueerd en leggen de opslag op afschot en maken het opvangkanaal breed genoeg om er doorheen te rijden vanuit de opslag. Veel machines worden gebruikt, maar het beste werken machines ontworpen voor de zand en grind industrie, die worden zo ingesteld dat ze de randen van de afvoer niet raken en op een lage capaciteit werken zodat er weinig slijtage ontstaat. Transport op basis van zwaartekracht is ook mogelijk, maar buizen raken verstopt en moeten van speciale pompen worden voorzien om storingsvrij te kunnen werken, verder werken afvoerbuizen op afschot goed in combinatie met dagelijks doorspoelen met de dunne fractie.
Bij het ontwerp van de mestopslag moet rekening gehouden worden met het uithalen van het gesepareerde zand. Verwijdering met een kraan is mogelijk, waarbij dan wel bij diepte en lengte en breedte rekening gehouden moet worden met de reikwijdte van de kraan. Alternatief is om de opslag toegankelijk te houden voor een trekker en aanhanger. Dit betekent een betonnen vloer en een afschot van niet meer dan 10- 15%. Dit is een dure oplossing. In geval van een mestsilo moet wel rekening gehouden worden met een veel zwaardere fundering en basis.
Let bij het bewerken van het zand-mest mengsel op dat extra water toevoegen en roeren het zand kan doen separeren. Als je het wil verpompen, voeg geen extra water toe en roer niet overmatig. Dit mengsel reageert anders dan mest zonder zand. Het beste is te verpompen wat er mogelijk is en de rest te verplaatsen met een graafmachine geschikt voor half nat materiaal. Systemen om zand en mest te scheiden zijn nog altijd bijna experimenteel en erg duur. De McLanahan separator werkt goed en een extra investering is op grote bedrijven misschien nog wel rendabel te maken. Een andere oplossing is een bezinkingsvijver, maar die moet als mestopslag wel afgedekt worden. Natuurlijk kan en zal er in de nieuwbouwfase al rekening gehouden worden met zand in de boxen. Voorzieningen zijn nodig voor separatie en verwijdering van zand. De vloeistof kan altijd weggepompt worden, maar de vaste fractie zal weggegraven moeten worden eigenlijk een dubbele voorziening, en er zijn nog altijd weinig bedrijven met veel ervaring op dit moment. Het lijkt er wel op dat de problemen zich in de loop van de tijd vergroten. Zand uitgereden op het land lijkt geen bezwaar met zich mee te brengen. In de tijd gezien zal er niet voldoende zand opgebracht worden om invloed te hebben op het grondtype.
In Ontario zijn er al meer dan 20 jaar stallen met zand in de boxen, dus niet alles is nieuw. Het is wel tekenend dat dit systeem zich in de loop van de tijd niet heeft doorgezet. Toch is er een gebrek aan goed onderzoek en er is behoefte aan meer kennis op het gebied van de verwijdering en opslag van de mest. Eigen onderzoek (Agriprom 2008) in Nederland onder de gebruikers van zand in ligboxen leidt tot vergelijkbare conclusies: er zijn geen verschillen op het gebied van celgetal, zand is arbeidsintensief en vraagt extra investeringen voor de verwerking en het onderhoud. Zand, compost, diepstrooisel bieden koecomfort, maar geen voordelen met betrekking tot diergezondheid, klauwen poot problemen, mastitis en celgetal. Ook in rusttijden kan geen verschil worden aangetoond. Deze systemen vragen echter wel significant meer aandacht en arbeid en er zijn nogal wat kosten die vooraf moeilijk in te schatten zijn. De vrijloopstal met compostbedding, hoewel diervriendelijk vanwege de grote ruimte en derhalve duur, lijkt niet te kunnen voldoen aan de milieueisen.
Het comfort van de Agriflex® koematras met Energetic® latex is de afgelopen 10 jaar meer dan bewezen. De gewenste rusttijden van 12 – 14 uur zijn aangetoond, ook in onafhankelijk onderzoek en het gebruiksgemak heeft zijn gelijke niet. De combinatie met een emissie arme vloer is goed mogelijk. In tegenstelling tot zand, gecomposteerde paardenmest, mengsel van stro, kalk, water en zaagsel is het niet nodig om materiaal in de box te brengen, het uit te vlakken, ingezakte mest uit te halen. De arbeidsbesparing is aanzienlijk en de investering lager, zeker als u buiten de stal ook nog voorzieningen zou moeten treffen voor mest- compost of zandopslag en scheiding.
Wilt u een compromisloze, milieuvriendelijke, diervriendelijke en arbeid besparende oplossing, met een terugverdientijd van ca. 2 jaar, kies dan voor Agriflex Energetic®. Wij installeren hem ook nog voor u!
Ing. G.J. Staal Directeur van Agriprom bv
Bronnen:
OMAFRA – Jack Rodenberg (Ontario Ministery of Agriculture, Food and Rural Affairs) 18.5.2009
Publicatie: OOGST, September 2003;
Boerderij, Maart 2010-10-14
Agriprom – intern onderzoek 2008
Werkgroep Duurzaam Melkvee Groningen